Олтиннинг қиймати..?
- Written by Administrator
Бирон нарсанинг қийматини ўлчашда албатта уни бошқа нарса билан солиштириб кўрамиз. Чунки дунёдаги ҳамма нарса нисбий. Ҳамма нарса қийматли. Бироқ ҳаммаси ҳам бирдай қийматли эмас. Шаҳардаги одам учун бензин қийматли бўлса, чўлдаги киши учун сувнинг қадри ўзгача. Балки шунинг учун ҳам, инсонлар маълум нарсаларни бошқа нарсаларга нисбатан ўлчов меъзони қилиб қўйганлар. Ана шундай ўлчов меъзонларидан бири олтин ҳисобланади. Бу қимматбаҳо метал яқин ўтмишгача товар айрбошлаш воситаси бўлган. Олтин инсонлар турмуш тарзида қийматнинг рамзи бўлганидан, бошқа қимматбаҳо нарсаларга ҳам олтин деб ном берилган. Масалан, пахтани «оқ олтин», нефтни «қора олтин» деб аташга ўрганиб қолганмиз. Бугун биз сизга ана шу уч хил: сариқ, оқ ва қора олтинлар ҳақида ҳикоя қилмоқчимиз.
Менделеев жадвалида 79-тартиб рақамида берилган ушбу сариқ рангли металл, ўзининг зангламаслиги, чиримаслиги билан бошқа металлардан фарқ қилади. Оғир металлар сирасига кирадиган олтиннинг диаметри 46 миллиметрли шари 1 кг огирликка тенг бўлади. Бир литрли банкага тўддирилган олтин қумнинг оғирлиги эса тахминан 16 килограммга боради. Олтин жуда эгилувчан ва чўзилувчан металл бўлиб, унинг бир граммлик бўлагидан 3 километр узунликдаги сим чўзиш ёки инсон соч толасидан 500 марта ингичка япроқ тайёрлаш мумкин.
Олтиннинг электрга қаршилиги жуда паст бўлгани учун, микроэлектроникада кенг фойдаланилади. Шунингдек, занглаш ва коррозия олдини олиш учун бошқа металлар юзасига ҳам олтин югуртириш кенг тарқалган. Олтин ядро саноатида ҳам кенг ишлатилади. Бироқ бу металл энг кўп заргарлик соҳасида фойдаланилади. Олтинни исталганча қайта қуйиш мумкин. Бироқ бунда у ўз ҳажмидан маълум қисмни йўқотиб бораверади. Масалан, никоҳ узуги ясашда унинг 4 фоиз оғирлиги йўқолади, яъни чиқитга чиқади. Ҳар грамм олтиннинг 40 миллиграми йўқолади. Зирак ва шунга ўхшаш майдароқ ишлар талаб этадиган буюмларда эса йўқотиш янада кўпроқ бўлади..
Олтин шунчалик юмшоқки, уни ҳатго тирноқ билан ҳам қириш мумкин. Шунинг учун ҳам унинг қатгиқлигини таъминлаш мақсадида заргарлик буюмлари ясашда маълум миқдорда мис ёки шунга ўхшаш металлар қўшилади. Олтин софлигини ўлчашда дунёда асосан икки тизим қўлланилади. Британиянинг карат тизими бўйича 24 картли олтин соф олтин ҳисобланади. 16 каратли олтин эса, металлнинг 24 дан 16 қисми олтин, қолган 24 дан 8 қисми бошқа металлардан иборат демакдир.
Ўзбекистонда ва бошқа ҳамдўстлик мамлакатларида қўлланадиган проба системаси ҳам кенг тарқалган. Унга кўра олтин пробаси металнинг 1000 дан неча қисми олтин эканини билдиради. Масалан, заргарликда кенг қўлланиладиган 583-пробали тилланинг мингдан 583 қисми (ярмидан сал кўпроқ) олтин, қолгани бошқа метал эканини англаш мумкин.
Энди олтин билан бирга заргарлик буюмлари нархини муқояса қилиб кўрсак. Август ойининг биринчи ярмида соф олтин нархи жаҳон бозорида 1 унцияси учун 777 АҚШ долларини ташкил этган эди. Заргарлик дўконларида эса 583-пробали буюмларнинг 1 грамми ўртача 35000 сўмни ташкил этади. Бир унцияда 28,3 грамм бўлишини ҳисобга олсак, 1 грамм соф олтин нархи 38450 сўмни ташкил этади. Шундай ҳисоб қилингани-да 583-пробали тилланинг бир грамми учун 22400 сўм нарх белгиланиши лозим эди. Ишлов бериш мобайнида йўқотилган 4 фоиз олтин нархини ҳам қўшсак, 23300 сўм бўлади. Демак, шу нарҳдаги хом ашё ишлов бериш ва мис каби қўшимча қаттиқ металлар қўшилиши натижаси-да 50 фоизга қимматлашиб 35000 минг сўмли заргарлик буюмига айланар экан.
ҚОРА ОЛТИН
Кунимиздаги энг муҳим ёнилғи турларидан бўлган нефт ернинг 1,5-2 км чуқурлигида бўлиб, баъзан 5-6 км қуйида ҳам нефт заҳирлари учрайди. Ер устига яқин жойда нефт ярим қуюқ ҳолатда бўлади. Нефт хом ашё сифатида дунё иқтисодиётининг энг муҳим омилларидан бири ҳисобланади. Нефтнинг кимёвий таркиби 1000 дан ортиқ унсурларнинг аралашмасидан иборат бўлиб, бу унсурларнинг кўпини суюқ углеводородлар ташкил этади.
Жаҳон бозорида шу кеча-кундузда нефт нархи, 1 баррел учун 106 АҚШ долларини ташкил этади. Баррелда 159 литр мавжуд бўлиб, нефтни қайта ишлаш жараёнида қора олтин бир неча турли моддаларга ажратилади. 159 литр нефтдан жараён давомида қўшилган моддалар звазига 167,5 литр ёнилғи чиқади. Бу маҳсулотларнинг умумий нархи 170 АҚШ долларини ташкил этади. Демак, қайта ишлаш жараёнида нефтнинг 60 фоизга нархи ошади.
ОҚ ОЛТИН
Миллий бойлигимиз бўлмиш пахта ҳам қимматбаҳо хом ашёлар сирасига киргани учун уни «оқ олтин» деб атаймиз. Кўпчилигимиз пахтани устимиздаги кийим халос деб ўйлаймиз. Ваҳоланки, пахтадан олинадиган тола ва момиқ турлари кимё саноати ва автомобил покришкаларини ишлаб чиқаришда, чигитидан олинадиган кунжара ва шулха эса чорва молларини боқишда қўлланилади. Чигитдан олинадиган пахта ёғининг ошхонамизда ўрни беқиёс.
Пахтанинг тола ва чигит қисми бўлиб, бу икки асосий қисмдан бошқа хом ашёлар ажратиб олинади. 100 кг пахтада пахтанинг килограмми халқаро бозорда 0,3 АҚШ доллари эканини ҳисобга олсак, килограми учун 1250 сўм нарх белгиланган тола қисмининг ўзиёқ пахта нархини оқлайди. Умумий юқоридаги маҳсулотлар нархини жамлайдиган бўлсак, 100 кг пахтани қайта ишлаш жараёнида 85 минг 650 сўмлик маҳсулот қўлга киритилади. Бу дегани, қайта ишлаш жараёнида оқ олтиннинг қийматига 100 фоиз нарх қўшилмоқда.
Агар толадан тайёрланадиган якуний маҳсулотга тўхталадиган бўлсак, у ҳолда миллий бойлигимиз нархи янада ошиб кетади. Биргина эркаклар кўйлагининг ўртача оғирлиги 225 граммни ташкил этади. Бундай кўйлакнинг бозордаги ўртача нархи 25000 сўм. Пахтанинг бундан кейинги маҳсулотлари учун асосан меҳнат қиймати ошиб боради.
Хуллас, сариқ, қора ва оқ олтинларнинг бари энг қийматли хом ашёлар ҳисобланади. Улардан олинадиган маҳсулотлар сони жуда кўп бўлиб, ҳар бир ишлов бериш натижасида уларга қўшимча қиймат қўшилиб боради. Упарни тўла-тўкис тадқиқ этиш учун бутун бошли илмий иш ҳам камлик қилиши мумкин. Бироқ, аниғи шуки, қўлимиздаги табиий миллий бойликларимиздан оқилона фойдаланиш эвазига иқтисодиётимизни янада барқарорлаштириш мумкин.