Харобага айланган гултож

Қадимда у Ҳалбе, Ҳалибон, Ҳалман ва лотинча Беройя деб аталган. Сурия ва Туркия чегараси  яқинида жойлашган бу шаҳарнинг ер майдони 190 кв. километр, аҳолиси эса,  2005 йилги маълумотларга кўра 2.301.570 кишидан иборат. Аҳолининг 80 фоизи сунний мусулмон бўлган араблар, курдлар, туркманлар ва бошқа  миллатлардан иборат.  Шунингдек, шаҳарда католик насронийлар (асосан арманлар ва Шом насронийлари)  ва яҳудийлар ҳам яшайди. “Ҳалаб” сўзининг келиб чиқиши ҳақида  турли тахминлар бор.  Баъзилар бу сўз “темир” ва “мис” маъноларини билдиради дейишади, чунки қадимда  Ҳалаб ана шу металларга ишлов беришда ягона шаҳар бўлган. Қадимги арамий тилида “ҳалаб” сўзи “оқ” рангни англатган,  шунинг учун баъзилар бунга  шаҳардаги ернинг ранги  ва бу ерда мармар кўплигини далил қилишади. Халқ орасида шаҳар  номини сутга нисбат  берадиганлар ҳам бор: қадимий ривоятларга кўра, Иброҳим алайҳиссалом шаҳарга  келган сайёҳларга сут улашган эмиш. Шунда улар бир-бирларидан 

“Ҳалаб Иброҳим?”  (Иброҳим сенга сут бердими?) деб сўрашар экан.
Ҳалаб турли йилларда вавилонликлар, юнонлар, хеттларнинг қўл остида бўлди. Милоддан олдинги 303 йили уни Александр Македонияли босиб олди.  Кейинчалик шаҳар уч юз йил мобайнида салавкийлар тасарруфида турди.

Рим ва Византия босқини чоғида ҳам Ҳалаб Сурия пойтахти Антиокиядан кейинги иккинчи, Рим империясининг учинчи шаҳри мақомида бўлиб келди. 
Милоднинг еттинчи асри бошларида Сурияга сосонийлар бостириб келишади. Орадан кўп ўтмай, 637 йили Холид ибн Валид бошчилигидаги араб фотиҳлари Ҳалабни фатҳ қилишади. 944 йили шаҳар ҳамадонийларнинг мустақил амири Сайфуд-давланинг қароргоҳига айланади ва гуллаб-яшнай бошлайди, улуғ шоир Мутанаббий ва файласуф Форобий бу ерни маскан тутишади. 962 йили шаҳарни византияликлар харобага айлантиради, 974 йилдан 987 йилгача бу ерда улар ҳукмронлик қилади.  Ҳалаб 1098 ва 1124  йиллари икки марта  салибчилар томонидан қамал қилинади, аммо улар шаҳарга кира олишмайди.  1138 йили бўлган кучли зилзила шаҳар ва унинг атрофларини хароб қилди, 230 000 кишининг ҳаётига зомин бўлиб, инсоният тарихидаги энг ҳалокатли офатлар рўйхатига кирди.

Орадан бирмунча вақт ўтгач, шаҳар Салоҳиддинга, 1183 йили эса Айюбийлар тасарруфига ўтди. 1260 йил январида Ҳалаб Ҳалоку бошлиқ мўғул босқинчилари  томонидан босиб  олинди. Бунда Ҳалокуга Антиокиянинг франк князи Боуменд Олтинчи ва унинг  қайнотаси Арманистон подшоҳи Хетум Биринчи ёрдам беришди. Натижада кўплаб мусулмонлар ва яҳудийлар ҳалок бўлди,  насронийлар эса омон қолдирилди.  Кейин мўғуллар  Дамашқ сари юриш қилиб, уни ҳам эгаллашди. 1280 йил октябрида  мўғуллар яна Ҳалабни бошқатдан эгаллашди. Бозорларни талаб, масжидларга ўт қўйишди. Шаҳарнинг мусулмон аҳолиси Дамашққа қараб қочди.  Бу ерда мамлуклар қўмондони  Мансур Қаловун куч тўплаётган эди. Унинг лашкари Ҳалабга яқинлашганида мўғуллар  Фурот дарёсидан кечиб, шаҳарни тарк қилишди. 1400 йили фотиҳ Темур Ҳалабни  мамлуклардан тортиб олди, қаршилик қилганларни аямай ўлдирди. Мўғуллар кетганидан кейин мусулмонлар яна Ҳалабга қайтиб келишди,  насронийларнинг эса  бунга  журъати  етмади. Улар шаҳар ташқарисида алоҳида маҳалла ташкил қилиб, ўша ерга жойлашди.  
Ҳалаб асрлар мобайнида Буюк Шомнинг энг йирик шаҳарларидан бўлиб келди. У Усмонли салтанатнинг Истанбул ва Қоҳирадан кейинги учинчи асосий шаҳри эди.  Шаҳар  Марказий Осиё ва Бобил (Месопотамия) орқали ўтадиган Буюк Ипак йўлининг устида  бўлгани учун кўп йиллар катта тарихий аҳамиятга эга бўлиб келди. Аммо 1869 йили Сувайш канали очилиб, юклар сув орқали ташиладиган бўлгач,  Ҳалабнинг “тижорат шаҳри”  деган мақоми пасая бошлади.

Шаҳарнинг стратегик қулай жойдалиги ўрта асрларда уни энг катта тижорат ўлкасига айлантирди. Ҳалабдаги 13 000 метрга  борадиган дунёдаги энг катта ёпиқ бозор жаҳоннинг ҳамма мамлакатларидан савдогарларни ўзига оҳанграбо каби тортарди.  Мадина деб аталадиган  бу савдо марказида  Эрон ипагини, Ҳиндистондан келтирилган зиравор ва бўёқларни, Дамашқ  қаҳвасини  топиш мумкин эди. Мадинада шунингдек, Ҳалабнинг ўзида етиштирилган ва ишлаб чиқарилган жун, машҳур ҳалаб совуни,  зироат маҳсулотлари ҳам  сотилган. Ҳалаб  зироатчилари асосан буғдой, зайтун, пахта, писта етиштиришган, кўплаб  қўй боқилган.  Бозорларнинг аксарияти милодий XIV асрда қурилган ва унда сотиладиган мол номи билан, масалан, “шойи бозори”, “мис бозори”, “чинни бозори” деб аталган. Бозорлар ёнида мусофирлар қўнадиган карвонсаройлар ва такялар кўп бўлган.

      Ҳалаб ўзининг қадимий масжид ва мадрасалари билан ҳам машҳур эди. Шаҳардаги Буюк масжид ёки Умавийлар масжиди (Масжидул-Кабир)ни 715 йили халифа Валид  Биринчи  томонидан барпо қилиш бошланган, уни ноиби Сулаймон тугаллаган. Масжид  1260 йили  мўғуллар босқини чоғида зарар кўриб, кейин қайта тикланган. Хусрувийя масжиди эса 1547 йили усмонлиларнинг машҳур меъмори Синон лойиҳаси асосида  қурилган.  Шиаларнинг “Томчи қон” масжиди аввалда монастир бўлган, 944 йили  масжидга  айлантирилган. Одилия масжиди эса Ҳалаб амири Муҳаммад Пошо томонидан 1555 йили барпо қилинган. Булардан ташқари, Саффоҳия, ал-Кайкан, Алтун Бога,  Таваший каби масжидлар ҳам милодий XIII-XIV асрларда қурилгани  билан ажралиб туради.
Ҳалабда қадимий мадрасалар ҳам талайгина. Халауя мадрасаси 1124 йили аввалги Авлиё Елена черкови ўрнида очилган. Салибчи босқинчилар шаҳарни  талаб чиқиб  кетганидан кейин шаҳар қозиси черковни масжидга айлантирди ва XII аср ўрталарида Нуриддин Занжий шу ерда мадраса очди. Шаҳарнинг яна бир қадимий мадрасаси Муқаддамия 1168 йили иш бошлаган. Орадан эллик йил ўтгач Зоҳирия  мадрасаси иш бошлаган. “Ҳалабнинг энг гўзал масжиди-мадрасаси” номини олган Мадрасаи Фирдавс Ҳалаб губернатори Зоҳир Ғозийнинг беваси томонидан 1234-1237 йилларда тикланган. Шунингдек, Ҳалабда 1237 йили қурилган  “Хонақоҳи Фарофира”  деб ном олган сўфийлар масжиди бор. Ҳозирги пайтда Ҳалаб дорилфунунида 60 000 талаба таҳсил олади. Ҳалабда машҳур шоир Насимийнинг мақбараси мавжуд.
2012 йили фуқаролар уруши бошланишидан олдинроқ  Ҳалабнинг равнақ топиш даври бошланганди, 2006 йили у “Ислом маданияти пойтахти” шарафли унвонига сазовор бўлган эди. Аммо ғарб дунёсининг Сурияга қарши бошлаган янги “салиб юриши”дан кейин бир вақтлар  “Шом шаҳарлари гултожи” деб васф қилинган Ҳалаб тамоман хароб бўлиб, таназзулга юз тутди. 2012 йили бошланиб, ҳозиргача давом этиб келаётган бу бемаъни уруш бир қарашда ҳукумат қўшинлари ва мухолифатдаги жангарилар ўртасида бораётгандай туюлса-да, аслида мусулмонлар ўртасига тафриқа солиш ва икки томонни ҳам кучсизлантириб, Ислом бирдамлигига раҳна солишни кўзлаган эди. Ихтилоф бошланганидан буён шаҳар аҳолиси бир миллион кишига камайди. Шу йилнинг сентябригача бўлган маълумотларга кўра, мухолифат қўл остидаги шаҳарнинг шарқий қисмида 250 минг киши,  ҳукумат кучлари назорат қилаётган ғарбий қисмида 1,2 миллион одам қолди, холос.
Дунёни қайтадан тақсимлаб олиш илинжида бир-бирига қурол ўқталаётган  янги мустамлакачилар бошлаган биродаркушлик уруши оқибатида ана шундай  қадимий ва гуллаб-яшнаган шаҳардан бугун одамнинг дилига қайғу-изтироб ва ғашлик  солувчи вайроналар, ҳалаблик аёллар ва болаларнинг мунгли нолаларигина қолди.  Шаҳар тинч аҳолисининг фарёди қачон тиниши эса ҳамон номаълум.

Аҳмад МУҲАММАД