Ўзгараётган Арктика

Арктикада кема қатнови, жумладан туризмни ривожлантириш жараёни эндигина бошланаётир. Мазкур тенденциянинг ривожланиши муқаррар. Ахир Панама канали орқали ўтадиган йўналиш ўрнига Шимолий денгиз йўли танланса, Тинч ва Атлантика океанлари ўртасидаги масофа қарийб учдан бир қисм (қарийб 4000 денгиз мили)га қисқаради. 
Жараён оқибати улкан ўзгаришларга сабаб бўлади. Замонавий тарихда янги кемачиликнинг янги йўналишлари очилиши ортидан доим маданий ва сиёсий ўзгаришлар юз берган. Хусусан, Арктика билан ҳам шундай бўлади. Денгиз музининг ёздаги чегараси шимолга чекиниши ва қатновлар учун янги маконларнинг очилиши натижасида нефть компаниялари манфаатлари шимолга қаратилмоқда. Ушбу ўзгаришларни белгиловчи омиллар икки хил хусусиятга эга: жануьбдаги нефть қудуқлари қуриб қолмоқда ва Баренц денгизида сузиш эса анча енгиллашаяпти. 
Арктика учун сиёсий ва геосиёсий можаролар даражаси ҳозирча жуда паст. Аммо ўртага кўп нарса тикилган. Экология ва атроф-муҳитни сақлаш масаласи долзарб муаммолардан биттаси, холос. Европа Иттифоқи маърузасида таъкидланишича, халқаро денгиз ҳуқуқи юрисдикциясига тааллуқли ва Арктиканинг денгиз ҳудудларига тегишли муаммолар бўйича кўплаб зиддиятлар мавжуд. 
Арктиканинг табиий бойликлари улкан ва хилма-хилдир. Минтақа табиий қатламида нефть ва газнинг йирик захиралари бор. Эндиликда нодир минерал бойликлар қатламлари хусусида ҳам фикр билдирилмоқда. Хитой ноёб минераллар экспорти қисқартирилганлигини эълон  қилгач, буларга нисбатан талаб ошиб кетди. 
АҚШ Геология хизматинниг 2008 йилдаги ҳисоботида таъкидланишича, Шимолий муз океани тубида жаҳон нефть захирасининг 20 фоизи ва курраи заминдаги газнинг 30 фоизи мавжуд. Ушбу конларнинг катта қисми Россия ҳудудидадир. Модомики, шимолий ҳудудларнинг аксарияти тўлиқ ўрганилмаган экан, юқорида зикр этилган маълумотлар ва кўрсаткичлар фарқ қилиши мумкин. Баренц денгизининг қаърини батафсил харитага олиш унинг  ҳақиқий имкониятларига оид маълумот бермасада, конларнинг муайян манзарасини тақдим этади. 
2011 йил 1 апрелда Норвегия нефть директоратининг сўнгги 20 йилда энг йирик кон очилганлигини эълон қилиши муҳим воқеага айланди. Конни Statoil компанияси очди. У Баренц денгизида жойлашган ва дастлабки маълумотларга кўра, конда 25-40 миллион куб метр юқори сифатли нефть ҳамда 2-7 миллиард куб метр газ мавжуд. 
Европанинг асосий қисми Россия ва Норвегиянинг барқарор газ экспортига боғлиқ. Келгусида газ экспорти ўз-ўзидан хавфсизлик билан бевосита алоқадор. Истиқболдаги таъминот қай даражада хавфсиз бўлиши муҳим масаладир. Бу Арктикада туғиладиган муаммолардан бири. Муаммонинг геосиёсий оқибатлари кўҳна қитъа сиёсатининг марказида сезиляпти. 
Евроиттифоқ узоқ Шимолда қатъий иштирок этишга интилаётганлиги ҳеч кимга сир эмас. Европа Кенгаши раиси Херман ван Ромпей 2010 йилда Халқаро қутб фондида чиқиш қилиб, ЕИ Арктик кенгашда кузатувчи мақомига эга бўлиш учун астойдил уринаётганлигини баён этган эди. Бугунги кунда Арктик кенгаш ўзида Дания (жумладан, Гренландия ва Фарер ороллари), Финляндия, Швеция, Норвегия, Исландия, Канада, АҚШ ва Россияни бирлаштирган. Ушбу ташкилотга Хитой аъзо бўлишга фаол ҳаракат қилмоқда. 
Халқаро қутб фондида ван Ромпей Еининг Арктикада қудратли илмий иштироки ва келгусида ҳам бу борадаги ишларни ривожлантириш истагини алоҳида қайд этди. Евроиттифоқнниг мнтақада мавқеини оширишга интилиши Европарламентнинг «узоқ Шимолда Еининг барқарор сиёсати» маърузасида ҳам ўз ифодасини топди. Мазкур сиёсат 2011 йил 20 январда расман тақдиқланган. 
Арктикага нисбатан сиёсий қизиқишнинг ошиши ҳамма жойда кўринаётир. Норвегия ташқи ишлар вазири Йонас Гар Стере узоқ Шимол масаласи мамлакат ҳукуматининг муҳим манфаатлари саналиши ва яқин келажакда янги геосиёсий аҳамият касб этишини кўп карра таъкидлади. Июнь ойида Швеция Арктик кенгаш раисига айланади ва қиролик жорий йилда арктик стратегияни қабул қилиш кутилмоқда. Бу эса Евроиттифоқнинг Арктик кенгашда кузатувчи мақомига эга бўлиши жараёнини тезлаштириши мумкин. 
Аммо мазкур манфаатларда табиат ҳам муҳим аҳамият касб этади. У сиёсий йўналишга ҳалал бериши ва ҳатто ўз таъсирини ўтказиши эҳтимолдан холи эмас. Хусусан, 11 мартда Японияда рўй берган цунами бунга мисол бўлади. Табиий офат мамлакатдаги ички сиёсий вазиятга ва халқаро савдога улкан таъсир кўрсатди. 
Арктикадаги табиий бойликлар ва хавфсизлик масалалари минтақада Евроиттифоқнинг сиёсий иштирокни кенгайтиришга қизиқишига сабаб бўлди. Минтақада кўламдор ва муҳим манфаатлар кесишаяпти. Дания, Фнляндия ва Швеция Арктик кенгаш ва Европа иттифоқига аъзо ҳисобланади. Тез орада Исландия ҳам Евроиттифоққа аъзо бўлиши мумкин. 
Исландиянинг аъзолиги масаласида ЕИ нуқтаи назари қуйидагича: шу ўринда арктик сиёсатини ЕИ даражасида мувофиқлаштириш зарурлиги таъкидланяпти. Бундан ташқари, арктик минтақани кўп томонлама бошқаришга салмоқли ҳисса қўшиш ва фаол иштирок этиш бўйича Евроиттифоқ учун стратегик имконият пайдо бўлаётир. 
Бунинг учун иккита йўналиш мавжуд. Биринчиси, — ЕИ саъй-ҳаракатлари билан Aurora Borealis қутб тадқиқотлари кемасини молиялаштириш. Мазкур кема йил бўйи Арктикада ҳаракатланиб, бориш қийин бўлган жойларда тадқиқотлар ўтказа олади. Йирик сармоя киритиш Еига ноёб тадқиқот платформасини беради ва сиёсий иштирокини оширади. Якуний қарорни эса Евроиттифоқнинг ўзи қабул қилади. 
Иккинчи йўналиш — Арктикани тадқиқ этишнинг кенг миқёсли ва узоқ муддатли мажмуавий дастур бошланишидир. Жараёнга табиий ва ижтимоий фанлар кучлари бирлаштирилади. Жумладан, тадқиқотга туб аҳоли ҳаёт фаолиятининг барча жиҳатлари ўрганиш киритилган. 
Арктиканинг катта қисми илмий томондан ўрганилмаган. Минтақада рўй бераётган кўплаб биологик ва физик жараёнларни яхши тушунмаймиз. Айнан шу жиҳат Халқаро океанография комиссиясининг «Нима учун Шимолий муз океани мониторинги керак?» номли маърузасида зикр қилинган. Фаннинг мазкур йўналишлари Арктикани тушуниш ва янги билимларни эгаллашда муҳим роль ўйнайди. 
Минтақада қўшни давлатлар билан савдо-сотиқни ривожлантириш муҳим аҳамият касб этади. Учта йирик компания — Total (Франция), Statoil (Норвегия) ва «Газпром» (Россия)дан ташкил топган Shtokman Development AG консорциуми бунга яққол мисол бўлади. Консорциум биринчи босқичда йилига 23,7 миллиард куб метр газ қазиб олишни режалаштирмоқда. Биринчи босқич 25 йил давом этиши даркор.

«Моҳият»дан олинди