Ноқонуний тажрибаларнинг аянчли оқибатлари
Яқинда АҚШда мамлакат президенти ташаббуси билан биоэтика масалаларига бағишланган конференция бўлиб ўтди. Тадбирда ўтган асрда мамлакат олимлари одамларнинг розилигисиз уларда кўплаб тажрибалар ўтказгани ҳақидаги маълумотлар айтиб ўтилди. Associated Press хабарига қараганда, XX асрда 40дан зиёд шундай тажрибалар олиб борилган. Қуйида ўша тажрибаларнинг айримлари ва уларнинг аянчли оқибатлари ҳақида қисқача тўхталиб ўтамиз.
1946 йилдан 1948 йилгача АҚШлик олимлар ўша пайтда яратилган пенциллин дорисини тажрибада синаб кўриш учун гватемалалик асирлар, аскарлар ва ақли заифларга жинсий алоқа орқали ўтадиган касалликни юқтиришган. Натижада тажрибага жалб этилган 696 беморнинг бир нечтаси тузалмасдан вафот этган.
1942 йили Мичиган штатининг Ипсиланти шаҳрида гриппозга қарши яратилагн вакцинани синаб кўриш учун бир неча юз одамга шу касаллик вируси юқтирилади. Айрим одамлар ўзларига нима бўлаётганини ҳам била олмай қолишади. Энг ёмони, кўплари қандай хасталикка йўлиққанини билмай ҳаётдан кўз юмади. Бу тажрибани кейинчалик полималитга қарши вакцина яратган Жонас Солк ўтказган эди.
1940 йилларнинг бошида Жаҳон соғлиқни сақлаш ташкилоти эксперти Пол Хэйвенс ақли ожизларни гепатит вируси билан касаллантирди. Шу тажрибаси туфайли у ушбу инфекциянинг келиб чиқиш сабалари ва турларни аниқлаган дунёдаги биринчи олим бўлди. аммо тажриба объекти бўлган беморлар бундан асло фойда кўргани йўқ. Уларнинг кўплари тузалмай вафот этиб кетишди.
Эпедемиолог врач Жозеф Гольдбергер 1915 йили Миссисипи қамоқхоналаридаги маҳбусларни тушлик пайтида овқат емасликка мажбур қилади. Унинг мақсади пеллагра деб номланувчи оғир хасталик оч одамларда тез ривожланишини исботлаш эди. У ўз гапининг устидан чиқади ва тажрибасини амалда исботлайди. Натижада унинг номзоди беш марта Нобель мукофотига қўйилади. Аммо бундай тажрибада қатнашган, очликдан қийналган одамларга ҳеч қандай фойда бўлмаган.
Ўтган асрнинг 20-йилларида Калифорниядаги Сан-Квентин қамоқхонаси врачи Л.Стенли эркакларнинг қувватини сақлаб қолишни ўрганиш мақсадида қари маҳбусларга ўлимга маҳкум этилган жиноятчилар ва молларнинг жинсий безларини кўчириб ўтказган.
Иккинчи жаҳон уруши даврида маҳбуслар устида тажриба ўтказиш жуда авжига чиқди. Чунки армияга шундай тажрибалар керак эди. Мисол қилиб айтадиган бўлсак, Иллинойс штатидаги учта қамоқхона маҳбусларига малярия вируси юқтирилади. Сабаби Океанияда уруш олиб бораётган аскарлар орасида бу хасталик кўпайиб бораётган ва унга қарши вакцина топиш лозим эди.
1950-60 йилларда фармацевтика индустрияси ривожланиши билан маҳбусларда турли дори-дармонларни синаб кўриш янга ҳам авж олди. Ваҳоланки, одамларда тажриба ўтказган фашистлар устидан ўтган суд жараёни ҳали ҳеч кимнинг эсидан чиқиб улгурмаган эди. 60 йилларда АҚШ штатларининг ярмидан кўпида шундай тажрибалар ўтказилишига расман рухсат берилганди.
Бу тажрибаларнинг маҳбуслар ва ақли паст одамларда синаб к ўрилиши, жуда-жуда ачинарли ҳол, албатта. Шундай тажрибаларнинг бир нечтаси ўша пайтдаёқ оммавий ахборот воситалари ходимларига маълум бўлган, газеталарда бу ҳақда мақолалар босилиб чиққан. Масалан, Уиллоубруксдаги ақли паст болалар мактабида таълим олаётган ўқувчиларга 1963-1966 йиллар давомида гепатит вируси юқтиришади. Бундан мақсад янги яратилган дорини синовдан ўтказиш эди.
Шуни таъкидлаш лозимки, бундай тажрибалар фақат маҳбуслар ёки ақли заиф одамлар устида ўтказилиб қолмаган. Маълумки, ўтган асрнинг ўрталаригача АҚШда қора танлиларнинг ҳуқуқлари чекланган эди. Шу боис мазкур тажрибалар қора танли аҳолида ҳам ўтказилган. Аниқ маълумотларга қараганда, 1932 йили АҚШ жамоат соғлиқни сақлаш хизмати юқумли сифилис инфекциясини қора танлиларда синаб кўришга рухсат берган. Натижада ўша йили 399 нафар қора танли одамда ушбу юқумли касаллик вируси синалган. Мақсад ушбу касалликнинг ривожланиш босқичларини аниқлаш эди. Бундан кўринадики, уларга тиббий ёрдам кўрсатилмай касалнинг ривожланиши кузатилган. Чунки унинг босқичларни аниқлаш учун даволамасдан кузатиш лозим эди. 1947 йили пенциллин яратилганда ҳам бу дорининг сифилисга таъсирини аниқлаш учун бир неча юз қора танли ушбу хасталик вируси билан касаллантирилган.
Ўтган асрнинг 70 йилларига келиб бу тажрибалар ҳақида мутбуотда мақолалар пайдо бўла бошлади. Шундан сўнг фармакологларни қамоқхоналарга яқинлаштирмай қўйишди. Аммо бу билан ҳам масала якун топмади. Энди тажрибалар хорижда ҳам олиб борила бошлади. Энг ёмони, фармокологларнинг фикрича, тажрибаларни маймунларда эмас одамларда ўтказиш арзонга тушар эмиш.
Маълумотларга қараганда, сўнгги йилларда олиб борилган иккита тажриба этика принципларига мутлақо тўғри келмайди. Улардан бири Угандада ўтказилди. Вирусга қарши ишлаб чиқарилган азидотимидин дориси нисбатан анча фойда қилишини билган ҳолда АҚШлик олимлар ОИТС билан касалланган она қорнидаги болага бу хавфли касаллик қандай юқишини билиш учун уни даволамай кузатиб туришди. Иккинчиси эса нигериялик минингит билан оғриган бемор болаларда Pfizer фирмасида ишлаб чиқилган антибиотикни синаб кўришди. Бу дорининг фойдаси жуда камлиги аввал аниқланган эди. Натижада 11 нафар бола ҳаётдан кўз юмди, кўплаб болалар ногирон бўлиб қолишди. Компания суд қарори билан жабрланганларга 75 миллион доллар товон тўлаган бўлсада, ўзини айбдор деб ҳисобламаяпти.
АҚШ соғлиқни сақлаш ва ижтимоий таъминот вазирлиги маълумотларида таъкидланишича, 2008 йилда тиббиётдаги 40 фоиздан 65 фоизгача бўлган клиник тажрибалар мамлакатдан ташқарида олиб борилган. Америка Қўшма Штатлари назорат органлари бу тажрибаларнинг бир фоиздан озроғини назорат қила олган холос.
Юқоридагилардан кўриниб турибдики, ўзини энг демократик мамлакат деб ҳисобловчи айрим давлатларда инсон устидан «тажриба» ўтказиш оддий ҳолга айланиб қолган экан. БУ инсон ҳуқуқларинин бузиш, уни камситишнинг энг аянчли кўриниши эмасми?!
Ҳасанжон ИСМАТУЛЛАЕВ тайёрлади
«EKO HAYOT» газетасидан